روزنامه خراسان
1396/03/28
مروری بر ادبیات مدرن قطر و زندگی و آثار عبدالعزیز محمود
هرگاه از ادبیات سخنی به میان آید، ناخودآگاه تصاویری از شکوه و عظمت در ذهن ما شکل می گیرد و بلافاصله نام تمدن‌ها و کشورهایی بزرگ و با سابقه دیرینه در ذهنمان نقش می‌بندد. تردیدی نیست زمانی که مطالعه مستمر و شنیده‌های ادبی ما، متمرکز بر آثار مشهور و فرهنگ‌های غنی و نامدار می شود، چنین اتفاقی رخ خواهد داد. البته این به معنای یک نکته منفی و اشتباه نیست؛ به دلیل آن که ما مخاطبان ادبیات به نوعی مصرف‌کنندگانی هستیم که در پی تولیدات ناب، مطمئن و دسته اولی هستیم که با اطمینان از آن‌ها استفاده و نیازهای خویش را بر طرف کنیم. اما مسئله این جاست که ذائقه و تنوع‌طلبی ما همیشه به دنبال محصولات جدیدتر و چالش با ندیده‌هایمان است. ادبیات بسیاری از کشورها که شاید نام آن‌ها نیز برای ما غریب باشد یا در نظر ما بی اهمیت باشد، ممکن است زمینه خوبی برای مصارف‌مان را فراهم سازد. حتی اگر این گونه نباشد مطمئن خواهیم شد که با محصولات جدیدتری آشنا شده‌ایم و این مسیر را طی کرده‌ایم، اما در نهایت ذائقه و سلیقه‌مان این تجربه و محصول جدید را نپسندیده است.مناقشات سیاسی امروز جهان، گاهی جرقه‌هایی را برای توجه به حوزه‌های نوپا در ادبیات ایجاد می کند. درگیری سیاسی امروز قطر و عربستان سعودی شاید محرکی باشد برای آنکه به این بیندیشیم که آیا کشور کوچکی چون قطر در منطقه ما ادبیات دارد؟ این نوشتار به اختصار به ادبیات قطر و محمود عبدالعزیز از نویسندگان معاصر این کشور می پردازد.
به طور کلی باید بدانیم که فرهنگ قطر در درجه نخست تحت تأثیر فرهنگ سنتی اعراب بادیه‌نشین قرار داشته و در میزانی کمتر نیز از فرهنگ‌های هندی، شرق آفریقا و نقاطی در خلیج فارس تأثیر گرفته است. شرایط سخت این کشور باعث شده بود که مردم برای امرار معاش به شدت به دریا وابسته شوند که این وابستگی در فرهنگ آن‌ها نمودی ویژه داشته است؛ به گونه‌ای که درون‌مایه بسیاری از آثار ادبی این کشور به دریا و مسائل آن باز می‌گردد. بدیهی است که هنرهای ادبی همچون شعر در قطر، به دلیل برخی محدودیت‌های سایر هنرها از جمله هنرهای تجسمی رشد و نمود بیشتری داشته است.
زمانی که از ادبیات قطر سخن می‌گوییم، باید بدانیم که شعر بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ حتی قبل از اسلام در سرزمین‌های عربی به حساب می‌آید. قطری بن الفجاء که یک قهرمان مردمی و از حاکمان قطری در حدود قرن هفتم بود، اشعار مشهوری داشته که در میان قطری‌ها مورد توجه است. شعر در این سرزمین به عنوان یک هنر کلامی که کارکردهای اجتماعی ضروری و مهمی داشته، بسیار مورد توجه و احترام بوده است. یکی از بزرگ‌ترین افتخارات قبایل، داشتن شاعری مشهور و پرآوازه در میان قبیله بود تا بتوانند فرهنگ آن قبیله را از نسلی به نسل دیگر منتقل سازند. از جمله انواع این اشعار می‌توان به مرثیه‌سرایی‌ها اشاره کرد.
اما جنبش ادبیات مدرن قطر مربوط به دهه 70 میلادی است. شاید دانستن این مطلب جالب باشد که بر خلاف دیگر اشکال و قالب‌های هنری، حضور زنان در ادبیات مدرن قطر همپا و برابر با مردان بوده است؛ به گونه‌ای که در دهه هفتاد میلادی بسیاری از اشعار زنان در روزنامه‌های محلی منتشر می‌شد. «کلثم جبر» نخستین زن نویسنده قطری است که داستان‌های کوتاه او که در فاصله سال‌های 1973 تا 1978 میلادی به رشته تحریر در آمده بود، به شکل یک کتاب مستقل منتشر شد. حقیقت آن است که اطلاعات و منابع ما درباره ادبیات قطر محدود است. اما امروز شاید بتوان ادعا کرد که مهم‌ترین رمان‌نویس قطری عبدالعزیز محمود است.
عبدالعزیز محمود، مهندسی قطری است که به فعالیت‌های ادبی و روزنامه‌نگاری مشغول است. عبدالعزیز از مشهورترین رمان‌نویسان امروز قطر به حساب می‌آید که سال‌ها به شکل جدی فعالیت روزنامه‌نگاری داشته است. این نویسنده قطری با نگارش نخستین رمان خود با نام القرصان در سال 2011 میلادی، موفقیت تجاری مهمی را به دست آورد که شاید تا پیش از آن در کشوری چون قطر سابقه نداشت. یک سال بعد اتفاق مهم‌تری رخ داد؛ ترجمه انگلیسی کتاب با نام «کشتی دزدان دریایی» عبدالعزیز را نویسنده‌ای جهانی ساخت و این اثر به کتابی پرفروش تبدیل شد. عبدالعزیز مدرک مهندسی اش را از دانشگاه کلارکسون اخذ کرده و یک دیپلم معتبر نیز در رشته حمل و نقل هوایی از یکی از دانشگاه‌های انگلیس دریافت کرده است. او به دلیل تحصیل در اروپا با ادبیات جدید و مدرن به خوبی آشناست و این ادبیات را مطالعه کرده است.
محمود، پس از تحصیل، در نیروی هوایی قطر به کار مشغول شد؛ اما علاقه او به ادبیات باعث شد تا به روزنامه‌نگاری متمایل شود. آشنایی خوب این نویسنده قطری با زبان انگلیسی باعث شد تا به عنوان سردبیر ارشد روزنامه انگلیسی زبان شبه جزیره به کار مشغول شود. همچنین او در فاصله سال‌های 1998 تا 2001 میلادی به عنوان سردبیر ارشد بخش عربی الشرق فعالیت می‌کرد. این تجربه ارزشمند، زمینه فعالیت او به عنوان سردبیر ارشد وب سایت الجزیره برای پنج سال شد. همچنین این رمان‌نویس قطری در فاصله سال‌های 2007 تا 2009 به عنوان یکی از مدیران ارشد الجزیره فعالیت کرد. فعال‌سازی دوباره وب‌سایت روزنامه العرب در سال 2008 میلادی از دیگر اقدامات جدی او در حوزه روزنامه‌نگاری به حساب می‌آید. فعالیت مستمر روزنامه‌نگاری، مطالعه او را در حوزه رمان جدی کرده بود تا جایی که خود تصمیم به نوشتن گرفت. نتیجه این تصمیم نگارش «قرصان»، رمانی تاریخی درباره نیروی دریایی مربوط به قطر بود. طرح اصلی کتاب درباره سیاست‌های کشور انگلستان و دزدی‌های دریایی در منطقه خلیج فارس در قرن نوزدهم است. از محوری‌ترین شخصیت‌های این رمان در حوزه دزدی‌های دریایی شخصیتی معروف و واقعی به نام «رحمه بن جابر» است که در آثار نویسندگان انگلیسی نیز نام او به چشم می‌خورد. کتاب عبدالعزیز به سرعت یکی از پرفروش‌ترین کتاب های تمام تاریخ قطر شد. خود او می‌گوید علاقه او به این موضوع و نگارش کتاب، حاصل مطالعه یک نسخه خطی قدیمی انگلیسی بود که درباره عواقب سیاسی دزدی‌های دریایی در خلیج فارس نوشته شده بود. عبدالعزیز محمود می‌گوید که پس از مطالعه جدی درباره تاریخ دریایی خلیج فارس، یازده ماه را صرف نگارش رمان قرصان کرده است.
چنانکه اشاره شد، داستان در قرن نوزدهم میلادی رخ می‌دهد؛ زمانی که شبه جزیره عربستان و آب‌های اطراف آن به شدت درگیر هرج و مرج است. دزدی‌های دریایی وسیع در خلیج فارس مسیرهای تجارت جهانی را با خطر روبه رو ساخته و انگلستان مجبور است برای حفاظت منافع کشتی‌های خود در کمپانی هند شرقی راه حلی بیابد. اعزام فردی نظامی از انگلستان برای مبارزه با راهزنان دریایی همزمان با چالش‌های سیاسی انگلیس با مصر میشود. در این میان انگلیسی‌ها قصد دارند که شمشیری هندی را به پاشای مصر هدیه کنند. یکی از دزدان دریایی مشهور خلیج فارس تصمیم می‌گیرد با هدف انتقام گرفتن از انگلیسی‌ها به کشتی حامل این شمشیر حمله کند. مجموعه این درگیری‌ها فضایی جذاب و پر کشش را برای روایت یک رمان به وجود آورده است.
دومین رمان این نویسنده قطری که باز هم درباره نیروی دریایی است، در سال 2014 میلادی با نام «بادبان مقدس» منتشر شد. نویسنده در این رمان روایتگر یک داستان عاشقانه است. داستان زن جوانی که درگیر عشق یک رهبر قبیله‌ای عرب میشود. بی اعتنایی این دختر جوان به تعصبات قبیله‌ای که خطراتی چون قتل را به همراه خواهد داشت، تعلیق و هیجان خاصی را در رمان به وجود آورده است. نویسنده در ادامه با نگاهی تاریخی، داستان را با حضور ناوگان دریایی کشور پرتغال که ظاهرا برای تأمین امنیت تجارت ادویه در خلیج فارس حضور دارند، پیوند می‌زند. عبدالعزیز محمود با خلاقیتی ویژه بخشی از رویدادهای تاریخی را با عشق و مسائل قومی پیوند زده و به روایتی ویژه دست یافته است. از جمله مهم‌ترین مضامینی که در این رمان مورد توجه نویسنده است، بحث تساوی حقوق و آزادی است.
این نویسنده مشهور قطری درمصاحبه‌ای، ضمن اشاره به اهمیت ادبیات در آگاهی عمومی مردم و روایت فرهنگ قطر، از این که کتاب در این کشور به عنصری تزیینی در منازل مردم تبدیل شده است، گلایه می‌کند. او همچنین لازمه تحول ادبی را تغییر در نشر به عنوان یک صنعت می داند. عبدالعزیز محمود در همین گفت‌و‌گو اشاره می‌کند که جوانان قطری علاقه خود را به نوشتن و خواندن از دست داده‌اند و پیشنهاد می‌کند که دولت قطر نهادهایی را برای ارتقای سطح ادبی جامعه فعال کند. عبدالعزیز محمود یکی از دو نویسنده قطری است که در اجلاس مهم بنیاد قطری بلومبزبری که در مارس سال 2014 برگزار شد، شرکت کرده است.در هر حال ادبیات قطر، بسیار نوپاست و راه درازی را در پیش دارد، اما شاید برای برخی که فکر می‌کردند کشور کوچکی چون قطر به جز منابع فسیلی چیزی ندارد، دانستن این نکته که رمان‌های مشهور و پرفروشی نیز از برخی نویسندگان قطری چون عبدالعزیز در سطح جهانی وجود دارد، جالب و شگفت آور باشد. ترجمه برخی از این رمان‌ها به فارسی دریچه‌ای جدید را به روی ما خواهد گشود.
سایر اخبار این روزنامه
درخواست اصلاح مالیات جدید مسکن
نجات کودک از زیر اتوبوس واحد
اولویت های گمشده قبل از تفکیک وزارتخانه ها
داوری تشریفاتی در طلاق
آغاز تحقیق از ترامپ درباره «پرونده روسیه»
موسوی خوئینی ها: اصلاح طلبان بیشتر از دیگران به نظام رای داده اند
صنعتگری که سپرده گذار شد
صیاد ایرانی به دست گارد مرزبانی عربستان کشته شد
تشنگی سیستان به شورای عالی آب کشور رسید
قیمت میوه های صادراتی ایران در بازار قطر
عهدشکنی مجدد آمریکا
سرنوشت قطر در انتظار ترکیه است؟
فلسفه «آتش به اختیار» فراموش نشود
مروری بر ادبیات مدرن قطر و زندگی و آثار عبدالعزیز محمود
ابلاغیه دولت درباره بیماری های همه گیر در مسکن مهر
