[ ملیحه محمودخواه]  ایران تاکنون دو بار سابقه خودکفایی گندم به‌عنوان راهبردی‌ترین محصول غذایی کشور را در کارنامه خود دارد اما متأسفانه این موضوع آنچنان که گمان می‌رفت، دوام نیاورد و بعد از آنکه جشن خودکفایی گندم را گرفتیم، دوباره همه عوامل دست‌ در دست هم داد تا دوباره برای تامین نیاز داخل، گندم وارد کنیم. این در حالی است که به زعم بسیاری از کارشناسان ظرفیت خودکفایی گندم در کشور ما وجود دارد و درصورت تامین نهاده‌های کشاورزی و حمایت یارانه‌ای، امکان رسیدن به‌خودکفایی گندم که مهم‌ترین تضمین برای تامین امنیت غذایی است، وجود دارد.

بنابر آمار، سالانه 13.5میلیون تن گندم موردنیاز کشور است که امسال با رشد 70درصدی خرید نسبت به‌مدت مشابه سال قبل، واردات، کاهش معناداری دارد.
علیقلی ایمانی، مدیرعامل بنیاد گندمکاران ایران، به «شهروند» می‌گوید: «کشور ما ثابت کرده است که می‌تواند در بخش گندم، خودکفا شود. در سال 1383ما به‌خودکفایی گندم رسیدیم و این ماجرا دو سال ادامه پیدا کرد و دوباره در سال 1395باز در تولید گندم، خودکفا شدیم اما بازهم این ماجرا پایدار نبود.»
او با اشاره بر اینکه رمز پایداری تولید، داشتن برنامه مدون است، ادامه می‌دهد: «برای داشتن برنامه، احتیاج به ابزار است و ملزوماتی نیاز دارد که توان آن برنامه را به مرحله اجرا درآورد.»
او بر این باور است که در برخی از سال‌ها عوامل متعددی مانند قیمت محصول این فرآیند را در کشور ما با مشکل روبه‌رو کرده است به این معنا که قیمت با توجه به هزینه‌های بالای تولید نتوانسته کشاورز را راضی کند و او دلسرد شده است. تامین نهاده‌ها و کود نیز از عوامل دیگر دخیل در این بخش هستند. به این معنا که تولید در کشور ما، متکی به بذر است و باید کود مناسب نیز در اختیار کشاورز قرار داشته باشد و زمان رسیدن آنها به‌دست کشاورز نیز بسیار تأثیر‌گذار است.

افزایش تولید امیدوارانه است
ایمانی در توضیح آن می‌گوید: «در دو سال اخیر تولیدمان ابتدا به 4.5میلیون تن رسید و این تولید ادامه پیدا کرد تا در سال گذشته به 7.5میلیون تولید رسیدیم و در انتهای سال گذشته تولیدمان به 10.5میلیون تن رسید که درواقع با این رقم در بخش نان به‌خودکفایی رسیدیم، اما این میزان کافی نیست زیرا برای تولید بذر به 1.5میلیون تن بذر و همچنین در بخش صنعت برای تولید ماکارونی و رشته، شیرینی و نان حجیم شده به دو میلیون تن گندم  و در مجموع به 13.5میلیون گندم نیاز است که هنوز به این میزان نرسیده‌ایم و در حدود 3میلیون تن آن وارد می‌شود، اما با وجود این با توجه به شرایط، این پتانسیل در کشور ما وجود دارد که به این مرحله برسیم، اما این نیاز به همکاری درون‌بخشی در وزارت کشاورزی دارد، چراکه هم‌اکنون زمان مرحله داشت است. این در حالی است که کود هم‌اکنون باید به‌دست کشاورز برسد، اما از آنجا که کود تولید داخل، هنوز میزان بالایی ندارد به موقع به‌دست کشاورز نمی‌رسد و این می‌تواند فرآیند تولید را با مشکل روبه‌رو کند.»
ایمانی به بخش ضایعات در بخش کشاورزی اشاره کرده و تأکید می‌کند: «ما در بخش کشاورزی از تکنولوژی روز دنیا عقب هستیم و بیشتر بخش‌های کشاورزی به‌صورت سنتی انجام و همین موضوع سبب می‌شود که ما از زمین تا سفره مردم در بخش محصولات کشاورزی 30درصد ضایعات داشته باشیم. این در حالی است که فرآیند تولید یک محصول کشاورزی برای کشاورز بسیار پرزحمت است و عدم‌رعایت برخی از فاکتورهای تولید را با مشکل روبه‌رو کرده و دورریز را زیاد می‌کند، البته هم‌اکنون دولت برنامه‌هایی را برای جلوگیری از این دورریز‌ها شروع و در نخستین گام ساماندهی و کاهش دورریز نانوایی‌ها را آغاز کرده است.»
نکته مهم این است که بسیاری از کارشناسان و دست‌اندرکاران بخش کشاورزی اذعان می‌کنند که شرایط جوی در افزایش تولید، تأثیر بسزایی دارد، اما نباید عامل شکست سیاست خودکفایی گندم طی سال‌های اخیر را تنها بر گردن خشکسالی انداخت، چراکه عوامل دیگری ازجمله گرانی کود، قیمت خرید تضمینی و عدم‌تسهیلات یارانه‌ای و ارزان‌قیمت بر کاهش تولید بی‌تأثیر نبوده است.
او خاطرنشان می‌کند: «برای سال زراعی آینده با وجود قیمت 17هزار و 500تومان به ازای خرید تضمینی هر کیلو گندم و جایزه ۱۵۰۰ تومانی تحویل کشاورزان راضی هستند، اما متأسفانه بارش‌های چندانی از ابتدای سال زراعی تاکنون را به‌عنوان یکی از دیگر عوامل مهم تولید و تأثیر‌گذار بر سبزینگی مزارع دیم نداشتیم که امیدواریم در باقیمانده زمستان و بهار، بارش‌های خوبی داشته باشیم.»
اینها در حالی مطرح است که این میزان خرید تضمینی گندم، کفاف آرد نانوایان را می‌دهد، ولی برای رسیدن به‌خودکفایی کامل تولید باید در حدود 14میلیون تن و خرید تضمینی به 11میلیون و 500هزار تن تا 12میلیون تن برسد که به‌نظر می‌رسد در سال آینده، کشورمان به آن نائل خواهد شد. به همین دلیل و باتوجه به قیمت خرید تضمینی تعیین‌شده وزارت جهادکشاورزی اگر بتواند 11میلیون و 500هزار تن گندم از کشاورزان خریداری کند، باید بودجه‌ای بیش از 201هزار میلیارد تومان برای این امر اختصاص دهد.

سال آینده چقدر گندم در کشور تولید خواهد شد؟
امسال بیش از ۱۰ میلیون و ۳۷۵ تن گندم از کشاورزان خریداری شد. پیش‌بینی می‌شود این عدد در سال زراعی ۱۴۰۳-۱۴۰۲ به حدود ۱۱.۵ میلیون تن برسد.
درحالی‌که سال گذشته پیش‌بینی شده بود میزان خرید تضمینی گندم سال زراعی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ حدود ۸ میلیون تن باشد، زیرا تولید در سال زراعی ۱۴۰1-۱۴۰0 حدود ۵ میلیون تن بود. آمار خرید تضمینی گندم از سوی دولت به ۱۰ میلیون و ۳۵۷ هزار تن رسید. این غافلگیری سبب شد تا اعتبارهای لازم در بودجه امسال پیش‌بینی نشود و مطالبات گندمکاران با تأخیر انجام و در نهایت ۳۰ مهر تسویه شد.
گردآوری اطلاعات، استخراج داده‌های درست در تصمیم‌گیری و تدوین برنامه نقش مهمی دارد تا سالانه با کمبود و پیش‎بود تولید مواجه نباشیم. این چالش سالانه منجر به از بین رفتن محصولات کشاورزی می‌شود. عدم‌پیاده‌سازی‌ کشت قراردادی و حرکت سنتی بخش کشاورزی زمینه‌ساز مشکلاتی از این قبیل معضلات بوده که باید دید متولیان امر در این خصوص چه تدابیری اندیشیده‌اند.

تولید گندم 44 درصد رشد داشته است
 اینها در حالی است که علیرضا مهاجر، معاونت زراعت وزارت جهادکشاورزی، با اشاره به رشد ۴۴ درصدی کشت گندم در کشور می‌گوید: «سال گذشته مبلغ خرید تضمینی گندم حدود ۸۴ هزار میلیارد تومان (همت) شد که این عدد دو سال قبل تقریبا ۲۳ همت بود. این عدد امسال به حدود ۱۵۶ همت رسید.»معاون امور زراعت وزارت جهادکشاورزی به وقوع خشکسالی در سه سال پیاپی در کشور اشاره کرده و می‌گوید: «امسال میزان بارش ۲۰ درصد نسبت به استاندارد کمتر بود، امیدواریم با وجود کمبود بارش در بیشتر استان‌های کشور ازجمله خراسان رضوی، گلستان و اردبیل شاهد رشد تولید گندم باشیم.»وی با اشاره به برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته برای رشد تولید گندم در کشور گفت: «در ابتدای جنگ روسیه و اوکراین در شرایط کرونا و با وجود تحریم‌ها و شرایط ویژه کشور در تأمین غذا و با توجه به اینکه میزان تولید و خرید گندم کشور خیلی کم بود، در سال ۱۴۰۰ باید مقداری از نیاز کشور را از خارج تأمین می‌کردیم که در این راستا، دیدارهایی با سایر کشورها در این خصوص انجام شد.»او خاطرنشان می‌کند که در دیدارهای صورت‌گرفته با یکی از کشورهای اروپایی، توافق شد که ۴۵ هزار تن گندم و 4هزار و ۵۰۰ تن روغن به ایران وارد شود، از آنجایی که میزان مصرف ماهانه کشور حداقل یک‌میلیون تن گندم و حدود ۱۲۰ هزار تن روغن است، این میزان واردات بسیار کم بود، بنابراین رشد تولید گندم، کمک بزرگی به‌خودکفایی کشور کرد.معاون امور زراعت وزارت جهادکشاورزی، مصرف بهینه کودهای پایه شامل فسفات، پتاس و ازت را یکی از راه‌های دستیابی به‌خودکفایی دانسته و می‌گوید: «در سال ۱۴۰۰-۱۳۹۹ میزان مصرف ازت حدود ۱۲۰ درصد بود که ۲۰ درصد بیشتر از نیاز، مصرف می‌شد، اما میزان مصرف پتاس که مهم‌ترین کود برای مقاومت گیاه در برابر خشکسالی، کم‌آبی، شوری و تنش‌های محیطی است و عملکرد را افزایش می‌دهد، به‌دلیل افزایش ۴۰۰ درصدی قیمت این کود، بسیار پایین بود. قیمت کود پتاس اصلاح و همین باعث افزایش استقبال کشاورزان در مصرف آن شد.»وی می‌افزاید: «اگر بهار سال آینده یعنی اردیبهشت ماه هوای نسبتا مناسب و بارندگی خوبی داشته باشیم، سال آینده، برنامه این است که به‌خودکفایی مطلق برسیم و هیچ نیازی به واردات نداشته باشیم.»

امید به‌خودکفایی گندم

سهراب سهرابی، مجری طرح گندم وزارت جهادکشاورزی، در گفت‌وگو با «شهروند» می‌گوید: «در سال‌های 1382، 1383، 1384، 1385، 1386، 1389و سال 1395در دهه 90شمسی همینطور در سال 1402(دهه فعلی) به‌خوداتکایی در تامین گندم موردنیاز کشور دست یافتیم و در تلاش هستیم که این تجربه شیرین را در سال 1403تکرار کنیم. هرچند که در سال‌های 1388، 1394و 1396نیز به مرز خودکفایی در تولید گندم رسیدیم.»او می‌افزاید: «مجموعه‌ای از عوامل همچون سیاستگذاری، برنامه‌ها و اقدامات فنی(به‌نژادی و به‌زراعی) و اقلیم از اصلی‌ترین ارکان دستیابی به‌خودکفایی هستند که در حوزه برنامه‌ها و اقدامات فنی می‌توان به معرفی و توسعه کشت ارقام جدید گندم، تامین بذور لیبل‌دار با ویژگی‌های مطلوب نانوایی، تامین و توزیع به‌موقع و کافی انواع کودهای شیمیایی، مدیریت عوامل خسارت‌زای زنده و تامین و توزیع به‌موقع انواع سموم شیمیایی، توسعه روش‌های کاشت‌وداشت با رویکرد ارتقای بهره‌وری نهادهای تولید خصوصا آب، اشاره کرد.» سهرابی اضافه می‌کند: «آموزش کشاورزان، کارشناسان و مدیران به‌منظور ارتقای دانش فنی و به‌روزرسانی آن و نوسازی ناوگان برداشت کشور با رویکرد کاهش ضایعات از دیگر مواردی است که باید به آن اشاره کرد. در کنار این موارد سیاستگذاری مناسب چون قیمت‌گذاری گندم با رعایت جنبه‌های اقتصادی تولید و نیز دیگر عواملی که مستقیما قابل مدیریت نیستند، تأثیر بسزایی بر موضوع دارند، نباید از نظر دور بماند که تمامی دست‌اندرکاران امر تولید (مدیران، کارشناسان و کشاورزان) تمامی تلاش خود را در تداوم امر خودکفایی گندم به‌کار بسته‌اند و امیدواریم امسال هم به این مهم دست پیدا کنیم.»