روزنامه همدلی

ایزد مهر، ایزدی جاوید

پیام سلطانی‪-‬ در باب دین ایرانیان باستان، نخستین مفهومی که به ذهن خطور می‌کند، نام زرتشت و دین مزدیسنایی است. گویا نام ایرانیان باستان با نام زرتشت درهم آمیخته است و این دو را جدای از هم تصور نتوان کرد. تمامی اساطیر و فرهنگ ایرانیان با نام زرتشت گره خورده است و چنین بنظر می‌رسد که ایرانیانِ پیش از اسلام، هر آنچه مربوط به فرهنگ و دین است را متاثر از زرتشت و آیین او داشته‌اند. اما واقعیت تاریخی خلاف آنی است که بنظر می‌رسد و طبیعتاً ایرانیان پیش از زرتشت هم واجد فرهنگ و باورهای مذهبی بوده‌اند. و شگفت آنکه اثرات آن باورهای پیشازرتشتی در دوران پس از او هم همچنان با قدرت در فرهنگ دینی مردمان ایران‌زمین تداوم داشته است.
پیش از زرتشت ایرانیان و یا به عبارتی مهاجران آریایی‌تباری که قدم به فلات ایران گذاشتند، خدایان متنوعی را پرستش می‌کردند؛ که نشان آنان را می‌توان در کتب باستانی چون وداها و یا یشت‌های اوستا که متاثر از مقدسات پیشازرتشتی است، مشاهده کرد. اشتراکاتی که در میان خدایان ایرانی و خدایان هندوها وجود دارد، حکایت از الهگانی دارد که این مردم در دوران باستانی‌تر پرستش می‌کردند. ایزد «مهر» یا «میترا» یکی از این الهگان باستانی است که نشان‌های پرستش او در پیش از زرتشت، هم در میان کتاب‌های کهن دیده می‌شود و هم در اسنادی دولتی. بر اساس متون کهن هندی، میترا یا همان ایزد مهر، در کنار ایزد آسمان یا «ورونا» از خدایان اصلی مورد پرستش بوده است. اما پس از ظهور زرتشت، «اهورامزدا» به تنهایی در راس هرم خدایان ایرانی قرار گرفت و از ورونا نامی به میان نیامد، اما مهر جایگاه خود را در ایزدستان ایرانی، نه تنها حفظ کرد بلکه ویژگی‌های دیگری را نیز بدان‌ها افزود. زرتشت پس ارائه دین خود سعی کرد تا از اهمیت خدایان باستانی بکاهد و اهورامزدا را به طور ویژه‌ای در مرکز توجهات و نیایش‌ها قرار دهد. او پس از جایگزینی اهورامزدا به جای ورونا، با آیین‌های قربانی - که بنا به نظر عده‌ای از محققان در ارتباط با پرستش میترا بود - مبارزه کرد و عامدانه در کاهش نفوذ میترا کوشید. او در سلسله خدایان دین خود، پس از اهورامزدا، شش امشاسپند را معرفی کرد که پس از اهوارمزدا دارای والاترین ارزش هستند. مهر جایی در میان این امشاسپندان ندارد. به همین سبب در گاهان که بخش‌های قدیمی‌تر اوستا و احتمالا مستقیم سروده زرتشت است، نامی از مهر دیده نمی‌شود.
از آنجایی که اهورامزدا توانست کاملا جایگزین ورونا شود، ورونا از حضور در میان مقدسات ایرانی پس از زرتشت بازماند. اما با وجود امشاسپندان، ایزد مهر توانست در زمره ایزدان بسیار تاثیرگذار آیین جدید درآید و حتی خصوصیات دیگر خدایان قدیم پیشازرتشتی مانند ایندره را که در جمع خدایان جدید جایی نداشتند را به خود جلب کند و پهلوانی و جنگاوری او را از آن خود کند. بنابراین در اوستای متاخر، یشت‌هایی افزدوه شد که به ستایش ایزدان باستانی می‌پرداخت و «مهریشت» به یکی از مهم‌ترین و طولانی‌ترین یشت‌های اوستا تبدیل شد. ایزد مهر ایزد پاسداشت پیمان‌هاست و نگهداری از پیمان، چنانچه حتی با دروندی بسته شده باشد؛ همانند پیمانی که با یک اشون بسته شده است از سوی او پشتیبانی می‌شود.
نشانه‌های پرستش ایزد مهر تنها در کتاب‌های مقدس نیست. بلکه در منابع حکومتی نیز می‌توان ردی از او را پیدا کرد. در یک معاهده باقی مانده باستانی که میان هیتی‌ها و میتانی‌ها بسته شده است، در کنار دیگر خدایان باستانی همچون ورونا و ایندرا از میترا نیز به عنوان گواهان پیمان‌نامه نام برده شده است.


در آغاز حکومت هخامنشیان در تمام کتیبه‌های بجامانده از داریوش و بیشتر کتیبه‌های خشایارشا، فقط نام اهورامزدا دیده می‌شود؛ اما همانطور که پیشتر ذکر شد، در گذر زمان با گسترش مجدد نفوذ ایزد مهر در میان ایرانیان، نام او در کتیبه‌های پادشاهان متاخرتر هخامنشی نیز ظاهر شد. در کتیبه‌ای مربوط به اردشیر دوم هخامنشی نام ایزد مهر ذکر شده است. اردشیر دوم در کتیبه‌اش در شوش «A2Sa» پس از ذکر سلسله نسب خود، چنین نگاشته است: «... این کاخ را داریوش نیای بزرگ من ساخت، پس در زمان اردشیر - نیای من - در آتش سوخت؛ به خواست اهوره‌مزدا، اناهیتا، و «میثرَه» من این کاخ را ساختم. باشد که اهوره‌مزدا، اناهیتا، و میثره مرا از همه دشمنان بپاید، و این را که من کردم نه ویران کنند و نه آسیب رسانند.»
در کتیبه‌های پادشاهان ساسانی در طاق بستان نیز نقشی از یکی از پادشاهان ساسانی دیده می‌شود که در میان دو نفر ایستاده و حلقه ربان‌داری را از نفر سمت روبروی خود دریافت می‌کند. بنابه نظر عده‌ای از محققان نفر روبروی پادشاه اهورامزدا و نفر پشت سر او همان ایزد مهر است.
جایگاه ایزد مهر درمیان ایزدان ایرانی جایگاه خاص و منحصربفردی است. بر اساس سلسله مراتب ایزدستان ایرانی، اهورامزدا در راس هرم و پس او شش امشاسپند و پس از آنها ایزدان قرار دارند. اما بنا به آثار بجا مانده می‌توان برداشت کرد که ایزد مهر محبوبیتی بیش از سایر ایزدان داشته است. به طوری که در میان جشن‌هایی که بر اساس یکی شدن نام روز و نام ماه در ایران باستان برگزار می‌شده است، جشنی که نام ایزد مهر بر آن قرار داشت، یعنی جشن «مهرگان» ارزشی متفاوت از سایر جشن‌ها داشت. او در میان ایزدان دادورترین آنان است. مقام ایزد مهر در میان ایزدان و امشاسپندان به قدری بالا و رفیع است که اهورامزدا خطاب به زرتشت می‌گوید: هنگامی که من ایزد مهر فراخ چراگاه را آفریدم و او را هستی بخشیدم، او را در شایستگی ستایش و برازندگی نیایش، برابر با خود که اهورامزدا هستم، قرار دادم. او ایزدی است که از منثره آگاه است. پس ای زرتشت! مهر را ستایش کن و پیروان خویش را بیاموز که ستوران بزرگ و کوچک و پرندگانی را که با شهپر پرواز می‌کنند را نزد او پیشکش برند.
اوستا ایزد مهر را به همراه اهورامزدا، بزرگواران گزند‌ناپذیر اشون می‌خواند و ایزد مهر را شهریار همه سرزمین‌ها معرفی می‌کند. اهورامزدا رَدی مینوی مردمان را به ایزد مهر واگذار کرد تا او را در میان همه آفریدگان، بهترینِ آفریدگان بشناسند.
اهورامزدا به زرتشت می‌گوید که پنج چیز از آفریده‌های من از سایر آفریده‌ها نیکوتر است، نخست خورشید، هنگامی که بالا می‌آید؛ دوم تن و بدن جمشید که سرشار از فرّه است؛ سوم زمانی است که باران باریده باشد و در مرغزار و دشت، آب جمع شده باشد و نور خورشید بر آن افتاده شده باشد؛ چهارم مهر دارنده چراگاه‌های فراخ که به کشورها می‌رسد و در کشورها پیمان‌داری می‌کند؛ پنجم؛ آتش سرخ سوزان که در جشن گاهنبار زوهر بر آن می‌گذارند.
محبوبیت ایزد مهر در میان ایرانیان آنچنان است که تعریف خاصی برای رابطه او و ایرانیان قائل شده‌اند. بنا به باورهای مزدیسنایی ایزد مهر از جمله ایزدانی است که نسبت به ایرانیان توجه ویژه‌ای دارد و سرزمین‌های ایرانی را خانمانی خوش و سرشار از سازش و آرامش می‌بخشد.
در روایت آرش، هنگامی که این پهلوان ایرانی، تیر را از کمان خود، از کوه «اَیریو خشتوثَ» به سوی کوه «خوانونـَت» انداخت، اهورامزدا بدان دمید و سپس ایزد مهر با یاری امشاسپندان و ایزدان آب و گیاه، برای تیر پران آرش، راهی پدید آوردند و «اشی» نیک و بزرگ و «پارند» سبک گردونه، با هم از پی آن روان شدند و آن تیر را تا خوانوَنت همراهی کردند. هنگام زاییده شدن زرتشت نیز ایزد مهر، به شکرانه این اتفاق نیک و سپند، فرمان‌روایان ایران‌زمین را نیرو بخشد و همه شورش‌ها را فرو نشاند.
به سبب علاقه ویژه ایرانیان به ایزد مهر، در اوستا توصیفات منحصربفردی از او شده است که در مورد دیگر ایزدان کمتر به چشم می‌خورد. به عنوان نمونه توصیف او وقتی بر گردونه مخصوص‌اش سوار است جالب توجه است:
ایزد مهر همواره با گردونه‌ای با چرخ‌های بسیار، که به دلیل عظمت و شکوهش، گردونه‌ای ساخت مینویان عنوان می‌شود، در حال حرکت از کشوری به کشور دیگر است. او با سپری سیمین بر دست و زره‌ای زرین بر تن، با تازیانه این گردونه را می‌راند. مسیری که ایزد مهر با گردونه‌اش آنرا می‌پیماید کاملا روشن و قابل تشخیص است. هنگامی که ایزد مهر بر گردونه سوار است و آنرا می راند، همچون فروغ سپیدِ مینوی درخشانی که پاک، هوشیار و بی‌سایه است، در دیده مردمان دیده می‌شود. گردونه ایزد مهر در نهایت زیبایی است، این گردونه زرین است و به انواع زیور آلات و زینت‌ها تزئین شده است. این گردونه را چهار تکاور مینوی سپید درخشان و جاودان می‌کشند که غذای آنان از سفره‌ای مینوی است. سُم‌های پیشین آنان از زر و سُم‌های پسین آنان از سیم پوشیده است و همه آنها با یوغی پیوسته به چنگکی شکافدار و خوش‌ساخت از فلزی گرانبها به یکدیگر بسته‌ شده‌اند.
لینک منبع خبر
پربازدیدترین‌های روزنامه ها
پيش‌بيني دو دانش‌آموز (اعتماد) برائت از «نصیری» دیگر دیر شده است! (جوان)جنجال طلایی در مشهد (خراسان) اخبار ویژه (کيهان)
سایر اخبار این روزنامه
بررسی وضعیت نظام آموزشی همزمان با آغاز ماه مهر مدرسه‌ها بنگاه‌های تجاری شده‌اند ظریف در گفت‌وگو با سی‌.ان.ان: ثابت کرده‌ایم موشک‌هایمان برای دفاع هستند حسین کروبی در واکنش به پیشنهاد نشست عذرخواهی به جای نشست خبری، دادگاه علنی پدرم برگزار شود بارزانی: این بغداد بود که ما را مجبور به همه‌پرسی استقلال کرد العبادی: دولت عراق هرگز نتایج همه‌پرسی جدایی را به رسمیت نخواهد شناخت ۸۶ درصد کودک آزاری‌های سال گذشته را والدین انجام داده‌اند غریبه‌های مهربان و خانواده‌های آزار دهنده «نادر گلچین» با نوای «مرغ سحر» بدرقه شد ایزد مهر، ایزدی جاوید منافع ملی مبنای حمایت از دیگر کشورها کارگری که پلاکارد دستش میگیره میگه من شش ماهه حقوق نگرفتم به آخر خط رسیده نخستین همایش کمیته ورزش هاى معلق استان تهران برگزار شد سخنگوی وزارت کشور خبر داد انتخاب 5 استاندار جدید؛ مقیمی استاندار تهران شد سعید مدنی، فعال اجتماعی به «همدلی» می‌گوید که طی چه عملیاتی یک صورت‌مسئله از خیابان‌ها پاک شد ۸۶ درصد کودک آزاری‌های سال گذشته را والدین انجام داده‌اند غریبه‌های مهربان و خانواده‌های آزار دهنده