روزنامه آرمان امروز

سهم توسعه اجتماعی در توسعه ترکیبی ایران

آرمان امروز- حميد رضا خالدي: براساس آخرين گزارش منتشر شده در مورد«شاخص ترکيبي توسعه» در ميان 129 کشور جهان و در سال2021، ايران داراي رتبه 109 است که نشان مي‌دهد کشورمان ازلحاظ رده بندي، در رده « کشورهاي توسعه در وضعيت هشدار» قرار دارد. زماني اين شاخص مهم مي‌شود که تعدادي از ابراز اندازه‌گيري آن اجتماعي است. در حقيقت «شاخص ترکيبي توسعه» نمايشگري براي نشان دادن وضعيت کلي همه ابعاد و مؤلفه‌هاي زيرمجموعه توسعه است. زماني ما از توسعه و توسعه يافتگي کشورمان صحبت مي‌کنيم، مفاهيم و مقولات متعددي مدِنظر است که در ارزيابي وضعيت يک کشور بايد موردِتوجه قرار بگيرد.
شاخص ترکيبي توسعه متشکل از 380 شاخص در 5 منظر اقتصادي، سياسي، اجتماعي، فردي و محيط زيستي است، که نماينده 312 مؤلفه و مفهومي هستند که درخت نظري توسعه را تشکيل داده‌اند. اين شاخص‌ها از منظرهاي مختلف توزيع شده‌اند، به‌طوري‌که 88 شاخص اقتصادي، 61 شاخص زيست محيطي، 129 شاخص سياسي، 54 شاخص اجتماعي و 48 شاخص فردي، انتخاب و موردِاستفاده قرار گرفته است. داده هاي مربوط به اين شاخص‌ها براي 217 کشور استخراج و استاندارد شده‌اند و پس از غربالگري‌هاي متعدد 149 کشور به عنوان کشورهايي که شاخص محاسبه شده براي آنها معني دار و قابل اتکا هستند، انتخاب شدند.
رتبه کشورها در شاخص ترکيبي توسعه
بر اساس اين رتبه بندي، کشورها برحسب ميزان توسعه يافتگيشان به پنج گروه تقسيم شده‌اند. کشورهاي توسعه يافته: که نمره شاخص ترکيبي آنها در بيست درصد بالايي نمره قرار دارد و به نظر ميرسد در همه ابعاد توانسته اند به بهترين وضعيت ممکن توسعه در دنياي امروز دست يابند. کشورهاي پيشرو در توسعه: اين کشورها که نمره شاخص ترکيبي توسعه آنها در بيست درصد دوم قرار دارد، هرچند جزو کشورهاي توسعه يافته نيستند، اما وضعيت مناسبي از منظرهاي مختلف دارند و ميتوانند در آينده به گروه کشورهاي توسعه يافته بپيوندند. کشورهاي در آستانه توسعه: درمورد اين کشورها که در حدود ميانگين جهاني قرار گرفته اند، ميتوان گفت که ريلهاي توسعه خود را ايجاد کرده و حرکت خود به سمت توسعه را آغاز کرده اند، اما هنوز نتوانسته اند وضعيت چندان مناسبي را براي خود رقم بزنند و با چالشهايي دست و پنجه نرم مي‌کنند. کشورهاي توسعه در وضعيت هشدار: وضعيت اين کشورها در توسعه چندان مناسب نيست و پايينتر از ميانگين جهاني قرار دارند و بايد سريعاً تحولاتي را در ساختارهاي خود ايجاد کنند تا بتوانند ريلهاي توسعه را ايجاد کنند و در مسير توسعه گام بگذارند. درواقع اين کشورها در وضعيت موجود حتي در مسير توسعه نيز قرار ندارند. لذا وضعيت توسعه آنها در حالت هشدار است که بايد به آن توجه کنند. کشورهاي توسعه در وضعيت اخطار: وضعيت توسعه در اين کشورها اصلاً مناسب نيست و در صورت عدمِ توجه به اخطارها، غرق در بحرانهاي مختلف ميشوند که بيرون آمدن از آنها کار آساني نخواهد بود. معمولاً اين کشورها نيازمند تحولات عميق نهادي هستند.


کشورها براساس آمار توسعه
همانطور که در جدول توسعه ترکيبي پايدار سال 2021 ديده مي‌شود، ايران از لحاظ شاخصه‌هاي اجتماعي امتياز 31/43 را کسب کرده که باعث مي‌شود در اين شاخصه جزء کشورهاي کمتر توسعه يافته قرار داشته باشد. اين درحالي است که دانمارک و سوئيس و اتريش و استراليا جزء کشورهايي هستند که بالاترين نمره شاخصه‌هاي اجتماعي را دارند و انتهاي جدول نيز به کشورهايي مانند گينه بيسائو، زيمبابوه ، ترکمنستان و ليبريا اختصاص دارد. براساس اين مطالعات، اکثر کشورهاي توسعه يافته داراي امتياز 8 يا بالاتر هستند که آنها را در رديف توسعه انساني بسيار بالا قرار مي دهد. اين کشورها داراي دولت‌هاي باثبات، آموزش و مراقبت هاي بهداشتي مقرون به صرفه، اميد به زنده گي بالا و کيفيت بالاي زندگي و اقتصادهاي در حال رشد و قدرتمند هستند.
در برابر آن، کشورهاي کمتر توسعه يافته هستند که با امتياز کمتر از 55 در انتهاي جدول قرار دارند. اين کشورها با دولت‌هاي بي ثبات، فقر گسترده، عدم دسترسي به مراقبت‌هاي بهداشتي و آموزش ضعيف مواجه هستند. علاوه بر اين، اين کشورها داراي درآمد پايين و اميد به زندگي پايين همراه با نرخ بالاي زاد و ولد هستند. ايران همانطور که گفته شد در رده 109 اين جدول قرار دارد. رتبه ايران در اين شاخص در حالي  است که ايران از نظر جمعيت، کشور هفدهم، از نظر وسعت، هجدهم و از نظر قدرت و پتانسيل اقتصادي در رتبه بيستم جهان قراردارد که اين امر، ناکارآمدي مديريتي کشور را در بهره برداري از توانايي هاي بالقوه اش براي توسعه انساني نشان مي دهد.
هم چنين مشکلات متعدد اقتصادي و اجتماعي و نااميدي از آينده به‌ويژه در نزد جوانان، نرخ ازدواج، نرخ باروري، نرخ رشد جمعيت، نرخ رشد اقتصادي، درآمد سرانه و ... را کاهش داده است. از سوي ديگر نرخ طلاق و نرخ مهاجرت به طور فزاينده اي در حال افزايش است. اين موارد نگراني هاي جدي را در حوزه رويدادهاي دموگرافيک و جمعيت شناختي از جمله کاهش نيروي کار جوان و پيري جمعيت سبب شده است. پيش بيني مي شود جمعيت جوان ايران در سال 2050 به 14 درصد از کل جمعيت برسد که رقمي بسيار نگران کننده است.
تمرکز بر شاخصه هاي اجتماعي
در اين ميان  «شاخص پيشرفت اجتماعي» يکي از مهمترين شاخصه هاي پنج گانه اي است که در گزارش توسعه ترکيبي پايدار سازمان ملل نقش آفريني مي‌کند.  اين شاخصه، شاخصي است که با ديدگاه اجتماعي و انسان‌محور وضعيت توسعه و پيشرفت کشورها را اندازه‌گيري مي‌کند. طبق اين شاخص، «پيشرفت اجتماعي» عبارت است از «ظرفيت جامعه در برآوردن نيازهاي اساسي شهروندان، ايجاد شرايطي که به شهروندان و اجتماعات محلي اجازه دهد کيفيت زندگي خويش را ارتقا داده و تثبيت کنند و به وجود آوردن موقعيتي که همه افراد بتوانند به همه ظرفيت‌ها و توانمندي‌هاي خود دست يابند.»
ابعاد سه‌گانه شاخص پيشرفت اجتماعي به 12 مولفه و 54 سنجه تقسيم‌بندي مي‌شود که هرکدام تعاريف جداگانه دارند و از منابع مختلفي احصاء مي‌شوند (نظرسنجي‌هاي موسسه گالوپ و مرکز تحقيقات پيو، داده‌هاي بانک جهاني، داده‌هاي سازمان بهداشت جهاني، داده‌هاي يونسکو و يونيسف و...). شاخص پيشرفت اجتماعي از ترکيب 54 سنجه و با امتيازدهي (صفر تا 100) به دست مي‌آيد. بررسي جايگاه ايران در آخرين مطالعات منتشر شده در سال 2022 حکايت از آن دارد که جايگاه اجتماعي ايران به رتبه 102 جهان رسيده است.
براين اساس کشورها براساس نمره‌ کلي دريافتي رتبه‌بندي مي‌شوند. ابعاد و مولفه‌هاي شاخص پيشرفت اجتماعي عبارتند از:
 نيازهاي اساسي انساني: تغذيه و مراقبت‌هاي پايه پزشکي، آب و بهداشت عمومي، سرپناه /مسکن، امنيت فردي
 بنيان‌هاي به‌زيستن: دسترسي به دانش پايه‌اي، دسترسي به اطلاعات و ارتباطات، سلامت و تندرستي، کيفيت محيط‌زيست
 فرصت‌ها: حقوق فردي، آزادي فردي و حق انتخاب، مدارا و ادغام، دسترسي به آموزش عاليچرا اينهمه پايين؟!
چرا اين‌ همه پايين هستيم؟!
امان الله قرائي مقدم، جامعه شناس و صاحب نظر مباحث علوم اجتماعي اجتماعي، در گفت‌و‌گو با «آرمان امروز» در تحليل گزارش آخرين جايگاه ايران در توسعه ترکيبي مي‌گويد: «اصولا مکتب‌هاي گوناگون فکري از ديدگاه‌هاي مختلفي، موضوع توسعه ترکيبي را بررسي مي‌کنند. مکتب‌هايي مانند فرهنگ شناسان، کارکردگرايان، ساختارگرايان و... برهمين اساس مي‌توان جايگاه توسعه ترکيبي ايران را نيز تحليل کرد. همان‌طور که مي‌دانيد در رتبه‌بندي جايگاه توسعه‌اي کشورها، شاخص‌هاي مختلف سياسي، فرهنگي‌، اجتماعي و اقتصادي و فردي مورد بررسي قرار مي‌گيرد، اما به نظر اکثر کارشناسان مهمترين شاخصه مطرح در اين زمينه، شاخصه‌هاي فرهنگي است؛ چرا‌که توسعه اقتصادي بايد با ارزش‌هاي فرهنگي متناسب باشد. با اين وجود جامعه ما در برخي از وجوه داراي ارزش‌هاي فرهنگي مناسبي نيست. مثلا به‌جاي آن‌که کار و ارزش  وقت، جزء اولويت‌هاي جامعه ما باشد، کار و تلاش هاي «آن» دنيايي را برتر از تلاش «اين» دنيايي مي‌داند. مانند اين جملات که: «اين دنيا محل گذر است» يا «برگ عيشي به گور خويش فرست» و از اين دست جملات که همگي به‌نوعي تداعي کننده اين موضوع است که کار و کوشش در اين دنيا چندان جايگاه و ارزشي ندارد.» درحاليکه بايد دنيا را مزرعه آخرت دانست.
شاخصه اقتصادي
وي با اشاره به نظريات ديگر تصريح مي‌کند: «از ديدگاه برخي از فلاسفه مانند ماکس وبر، عقلانيت يعني سود و زيان و اعمالي که در عرصه اقتصاد انجام مي‌دهيم که در اين اعمال نيز ارزش‌هاي فرهنگي به شدت دخيل هستند. مثلا ما در کشورمان و در معاملات اقتصادي که انجام مي‌دهيم به شدت رودربايستي داريم. چنين مسائلي باعث مي‌شود تا در چنين نظامي، اقتصاد نتواند به‌خوبي رشد کند. کمااينکه کشورهايي که از نظر ارزش‌هاي فرهنگي در سطح متزلزلي قرار داشته‌اند، تا زمانيکه دست به انقلاب فرهنگي نزده‌اند، نتوانسته‌اند در ساير موارد نيز پيشرفت کنند. درست مانند اروپا که زماني پيشرفت کرد که ناهنجارهاي فرهنگي قرون وسطي خود را فروريخت و ساختار فرهنگيش را از نو ساخت.»          
اين جامعه شناس تاکيد مي کند: به بياني، از ديدگاه ماکس وبر، کارکردهاي هر عنصري در درون آن نهفته است و با همان ساختار جواب مي‌دهد. به زبان ساده، متناسب نبودن ارزش‌ها و هنجارها با ساختار يک جامعه باعث کُند شدن روند توسعه آن مي‌شود.»
شاخصه اجتماعي
قرائي مقدم در ادامه با ذکر مثالي در اين زمينه در ايران مي گويد: «مثلا کافي است شما نگاهي به وضعيت روزهاي کاري ما در کشور داشته باشيد. در ايران سالانه حدود 120 روز تعطيل داريم!، اما از سويي امسال حاضر نشدند ساعت‌ها را يک ساعت تغيير دهند. شما در چنين کشوري چگونه مي‌توانيد انتظار توسعه داشته باشيد؟! اين درحالي است که اصولا مباني اقتصاد بر 12 اصل اساسي استوار است که اصل 8 و 11 آن به صراحت تصريح مي‌کند؛ هيچ اقتصادي شکوفا نمي‌شود مگر اينکه آب و هواي حوزه «اجتماعي» آن مساعد باشد.
بررسي شاخصه فردي
اين جامعه شناس در بخش ديگري از سخنان خود به شاخصه «فردي» ياد شده در گزارش توسعه ترکيبي اشاره مي‌کند: «اين شاخصه به مساله جايگاه «فرد» از ديد خودش و جايگاه و اهميت به وي، از منظر «حاکميت»‌ها مي پردازد. براساس اصول علمي، جايگاه هر فرد در جامعه را مي‌توان از دو منظر «مکانيکال» و «اُرگانيکال» سنجيد. از منظر «مکانيکال»، فرد در يک سيستم و مجموعه جايگاه مستقلي دارد و به ساير اجزاي جامعه کاري نخواهد داشت. شما موتور ماشيني را فرض کنيد که «فرد» يکي از پيستون‌هاي آن است. در چنين جامعه‌اي اگر يکي از اين پيستون‌ها خراب شود، ساير پيستون ها نيز نمي‌توانند به‌خوبي حرکت کنند. در مقابل در شيوه «اورگانيکال» هر فرد مي‌تواند در خوب يا بد کار کردن ساير اجزا به‌طور مستقيم دخيل و تاثيرگذار باشد.»
وي ادامه مي دهد: «در چارچوب توسعه ترکيبي، شاخصه فردي را مي توان اين‌گونه تعريف کرد که ارزشي که فرد به کار خودش مي دهد و همچنين جايگاه وي نزد دولتمردان و برنامه ريزان يک جامعه مورد بررسي قرار مي گيرد. مثلا کارکنان بخش هاي مختلف کشاورزي، صنعت يا بخش هاي خدمات اجتماعي، به نقش و اهميت کارخود واقف باشند و از جانب ديگر، دولت مردان نيز اهميت کار آنان را درک کنند.»
بررسي شاخص‌هايي که نمره قبولي نگرفتند
همانطور که گفته شد شاخصه‌هاي انتخاب و آزادي‌هاي شخصي، فراگير بودن و حقوق شخصي ايرانيان در کنار شاخصه امنيت شخصي، که نمره اي کمتر از 55 دارند، جزء شاخصه‌هايي هستند که از آنها مي‌توان به عنوان شاخصه هاي بحراني در حوزه اجتماعي ايران ياد کرد. برخلاف تصور بسياري از کارشناسان، نيازهاي اساسي انساني و بنيان‌هاي به‌زيستن، کشورمان در جايگاهي متوسط و رو به توسعه قرار دارد.
اما چرا کشور ما در شاخصه‌هاي زير مجموعه «‌فرصت ها» تا اين حد ضعف دارد؟ سوالي که اردشير گراوند، جامعه شناس و پژوهشگر اجتماعي در گفت و گو با خبرنگار«آرمان امروز» در خصوص آن مي گويد:  همان‌طور که مي دانيد پژوهش‌هايي که در مورد  شاخص هاي ترکيبي توسعه پايدار انجام مي‌شود، طيف گسترده‌اي از موضوعات را در حوزه هاي مختلف اجتماعي و اقتصادي و محيط زيستي و... شامل مي‌شود، که خوشبختانه ما در مورد بسياري از اين شاخصه ها مانند بهداشت يا آموزش جايگاه بسيار خوبي را در جهان داريم. به عنوان مثال در حال حاضر بيش از 90 درصد شهروندان بالاي 30 سال ما با سواد هستند که اين مساله رکورد شگفت انگيزي در جهان محسوب مي‌شود. يا زماني که ما صحبت از دسترسي به مسکن (نه به‌شکل اجاره‌اي يا مالکيتي) مي‌کنيم مي‌بينيم که ايران رتبه خوبي را در دنيا دارست.
اين جامعه شناس اما در عين حال در مورد شاخصه‌هاي اجتماعي مي‌گويد: «با اين وجود در تعريف يکسري شاخصه‌هاي مورد بررسي در اين ليست، با ساير کشورها اختلاف نظرهايي را داريم. مثلا در مورد آزادي‌هاي فردي؛ فرد يکبار در خانواده محدود مي‌شود، يکبار از سوي اقوام خود، يکبار در شهر و يکبار هم در کشور خود و درنهايت يکبار هم توسط حکومت محدود مي‌شود، يعني اينگونه نيست که بخواهيم همه چيز را به گردن حکومت بياندازيم. پس تفاوت آزادي فردي و ويژگي هاي فرهنگي‌- اجتماعي ماست که اهميت دارد.»
وي با اشاره به دومين شاخصه متفاوت چالش هاي اجتماعي در کشور نسبت به ساير نقاط جهان مي‌گويد: «واقعيت اين است که ما پا به پاي تحولات اقتصادي و آگاهي جامعه در قبال آزادي هاي فردي پيش نرفته‌ايم. يعني مردم و فرزندان جامعه ما جلوتر از دولتمردان و برنامه‌ريزان کشورمان هستند. طي 25 سال اخير تعداد دختران تحصيل کرده به  شکلي تصاعدي افزايش يافته است. در مجموع اينکه خارجي‌ها کشور ما را محکوم به نقض و محدوديت حقوق بشر مي‌کنند از جهتي درست است و از جهتي نادرست. از آن جهت درست است که بالاخره خلاء‌ها و نقايصي وجود دارد که بايد رفع شود و نادرست به اين دليل است که خارجي ها انتظار دارند راهي را که آنها طي 150 سال در حيطه مسائل اجتماعي و فرهنگي سپري کرده‌اند را ما طي 30 سال طي کرده باشيم که اين تصور غلطي است. ضمن آن‌که چه بخواهيم و چه نخواهيم بايد بپذيريم که برخي از محدوديت‌هاي ما فرهنگي و قوميتي بوده و گريزي از آن نيست.» يکي ديگر از شاخصه هايي که در جدول توسعه ترکيبي ايران،  رتبه پاييني را دارد، امنيت شخصي شهروندان است. گراوند با ذکر اينکه امنيت دو وجهه عيني و ذهني (احساس امنيت) دارد، مي‌گويد: امنيت شخصي ابتدا در همان خانواده‌ و از سوي همسران مختل مي‌شود، تا به جامعه و نيروي نظامي مي‌رسد. از سويي بخشي از امنيت به معناي فيزيکي آن به امنيت شغلي و اقتصادي اقشار مختلف جامعه بر مي‌گردد که متاسفانه اين شاخصه در کشور ما متزلزل است. وي همچنين با تشريح واژه امنيت ذهني و عيني نيز مي‌گويد: امنيت عيني يعني اينکه شما وقتي مي‌خواهيد از منزل خارج شويد چندين بار قفل در را چک مي‌کنيد چون مي دانيد و در ذهن شما حک شده که سرقت در کشور ما افزايش يافته است. امنيت ذهني نيز به اين معناست که مثلا شما وقتي راه مي‌رويد احساس مي کنيد کسي شما را تعقيب مي‌کند يا ترس راه رفتن در کوچه تاريک را داريد.» 
اما شايد يکي از ناشناخته ترين واژه‌هاي جدول پيشرفت اجتماعي واژه «فراگير بودن» باشد که اتفاقا کشور ما در آن نيز رتبه پاييني دارد. گراوند در تعريف اين شاخص نيز مي‌گويد: «همان‌طور که از عنوان اين واژه پيداست، فراگيربودن به معناي عموميت داشتن قوانين براي همه اقشار جامعه است. اينکه مثلا «زماني‌‌که مي‌گويند مي‌توانيد برويد وام بگيرد، شما نااميدانه مي‌گوييد؛ به ما که نمي‌دهند!» چرا؟ چون معتقديد که قوانين اعطاي وام در ايران برا‌ي «از ما بهتران» است! يعني عدالت اجتماعي بايد در اجراي همه قوانين جامعه حکفرما باشد. اين شاخصه در واقع همان اصلي است که در همه اديان به آن تاکيد شده است. اينکه عدالت بايد در جامعه ديني حاکم شود. چرا که تا زماني‌که عدالت تخفيف پيدا کند و ناديده گرفته شود، از عموميت خواهد افتاد و حال جسمي و روحي مردم خوب نخواهد بود. و زماني‌که حال مردم خوب نباشد، احساس بيگانگي به کشور و جامعه خود خواهند کرد و کمترين تبعاتش افزايش مهاجرت خواهد بود.
لینک منبع خبر
پربازدیدترین‌های روزنامه ها
عبرت‌های «بابک» برای «اکبر»‌ها (جوان)جنجال جدید طلافروشان (خراسان)بزرگ‌ترین استخدام تاریخ کشور؛ ۹۰هزار معلم جدید (شهروند) مُهر پایان بر بزرگ‌ترین پرونده اختلاس‌ نفتی تاریخ (تجارت)
سایر اخبار این روزنامه
فرصت‌ها برای توسعه رؤیایی ایران محدود است ۷ دانشجوی سهمیه ایثارگری ،در بین ۸ دانشجوی بازداشتی روز جهانی آزادی مطبوعات را پاس بداریم 270 دقیقه تا انفجار این بمب ساعتی‌، خنثی کنید آقایان! ترور پوتین؛ پای سرویس اطلاعاتی روسیه در میان است؟ فرجام اصلاح قانون انتخابات؛ تحدید یا گشایش؟ سهم توسعه اجتماعی در توسعه ترکیبی ایران فقط تذکر لسانی راهکارهای کاهش ریسک دراقتصاد ایران پارلمان در مخمصه؛ تایید واگذاری «75 شاسی بلند» بازی مافیا در اقتصاد ایران روز جهانی آزادی مطبوعات را پاس بداریم ازغدی: هر چقدر سرم را محکم به مهر می‌زنم سیاه نمی‌شود! با حجابِ گردشگر خارجی چالشی نداریم هشدار بازگشت «ال نینو» و جهش دما